Frank Nellen: De onzichtbaren

Met zijn tweede roman “De onzichtbaren” won Frank Nellen tot veler verrassing de Boekhandelsprijs 2024. Het boek haalde ook de shortlist van de Librisprijs 2024 die uiteindelijk werd gewonnen door Rob van Essen met “Ik kom hier nog op terug”. Meer dan voldoende reden om het boek ter hand te nemen.

Het verhaal speelt zich in hoofdzaak, maar niet alleen, af eind jaren tachtig in Kiev. Na een intrigerend intro in 1994 gaat het beeld terug in de tijd. De ik-persoon Dani vertelt over de komst in 1971 van Pavel in het dorpje Taranivka. Deze Pavel is een bijzondere jongen. Hij is zeer intelligent en leest veel. Uiterlijk valt hij op doordat hij maar één oog heeft, een helblauwe kijker.

De schooljuffrouw Kravets is een plichtmatige en weinig bevlogen lerares. Bij een rekenles waarin zij leerling Igor op botte wijze confronteert met diens tekortkomingen, observeert Dani haar treffend.

“Ik bestudeerde de rimpels om haar toegeknepen ogen, die kleine loopgraven die haar valsheid verrieden. Pavel was aan het lezen en keek niet op of om. De rest van de klas hield zijn adem in. Kravets strooide nog wat eenvoudige sommen uit haar mouw. Traag lepelde Igor de antwoorden op. Toen rechtte Kravets haar rug. Ze had er kennelijk genoeg van.”

In 1983 zijn de wegen van de vroegere klasgenoten gescheiden. Dani en Igor werken in een lampenfabriek die een blauwdruk is van de chaotische structuur, de desinteresse bij de arbeiders en de daarmee samenhangende liederlijke gewoonten van hen. Igor werkt er als een voorbeeldige dommekracht. Dani kent een ongelukkig huwelijk met Sofia.

De begaafde Pavel werkt in die tijd aan zijn universitaire promotie in de Russische letterkunde en filosofie in Kiev. Na de kernramp van Tsjernobyl in 1986 die door de autoriteiten wordt gebagatelliseerd en bijna verzwegen, worden de omwonenden geëvacueerd naar Kiev. Dani krijgt daar een baantje als afwasser in Hotel Continental. De werkomstandigheden zijn mensonterend.

In 1989 ontmoet Dani zijn oude vriend Pavel in de bibliotheek van de universiteit. Pavel houdt daar een felle redevoering tegen het systeem.

“Pavel pauzeerde en liet zijn blik door de zaal gaan. Op zachtere toon begon hij over Bakoenins toespraak tijdens de Eerste Internationale. Hij was het geweest die met een opgestoken vinger had voorspeld dat de dictatuur van het proletariaat zou uitmonden in een dictatuur van weinigen. De reden was eenvoudig: de mens is niet opgewassen tegen de verleidingen van de absolute macht.”

Na zijn redevoering verdwijnt Pavel spoorloos. Vijf jaar later gaat Dani bij de reservisten die in Kamp 451 een onthutsende taak krijgen toebedeeld.

Frank Nellen heeft een soepele schrijfstijl. Hij beschrijft de omstandigheden tijdens het bestaan en het uiteenvallen van de Sovjetunie op trefzekere en herkenbare wijze. Het totalitaire systeem wordt door de schrijver grondig gefileerd. De bijzondere vriendschap tussen de totaal verschillende naturen Dani, Pavel en Igor verbindt de losse perioden in het verhaal als een rode draad met elkaar.

“De onzichtbaren” is zonder meer een interessant boek voor lezers die nog niet in detail op de hoogte zijn van de vele misstanden in de oude Sovjetunie. Het biedt een genuanceerd inzicht in het wel en vooral het wee ervan. De manipulatie door de machthebbers kende geen grenzen, zoals uit het verhaal glashelder naar voren komt. Dat gegeven is evenwel niet nieuw.

De voorin het boek opgenomen loftuitingen van de pers en boekhandelaren zijn indrukwekkend. Ik vind ze echter wel wat ver gaan. “De onzichtbaren” is meer dan een goed boek, dat is zeker, maar geen zéér goed boek. Als zeer lezenswaardig krijgt het drie-en-een-halve ster.