Julian Sancton: Waanzin aan het einde van de aarde

 

Ontdekkingsreizen spreken altijd weer tot de verbeelding. Dat overkwam ook journalist Julian Sancton toen hij in 2015 voor het eerst hoorde van de expeditie van de Belgica naar Antarctica. Na diepgaand onderzoek verscheen in december  2021 zijn lijvige boek “Waanzin aan het einde van de aarde” waarin Sancton aan de hand van dagboeken, logboeken en andere informatie de onvoorstelbare reis van het schip naar het diepe zuiden der aarde beschrijft. Het is een non-fictieroman.

In augustus 1897 voer het schip “Belgica” onder leiding van commandant Adrien de Gerlache en kapitein Georges Lecointe uit Antwerpen voor een ontdekkingstocht die zijn weerga nauwelijks kent. Met een deels onervaren en rebelse bemanning, maar ook met de later vermaard geworden poolreiziger Roald Amundsen en de bevlogen scheepsarts Dr. Frederick Cook aan boord, begon het schip aan een immens lange reis vol ontberingen. Al snel ontstonden er ontoelaatbare ontsporingen van bemanningsleden.

“Doordat De Gerlache vanaf het begin niet in staat was geweest de discipline te handhaven, konden de wrokgevoelens voortwoekeren. De machtsdynamiek op de Belgica werd niet langer bepaald door de hiërarchische structuur, maar door een veel primitievere dominantiestrijd.”

Het schip werd door de verregaande zucht naar roem van De Gerlache die niet op zijn schreden wilde terugkeren, ingesloten door het pakijs en raakte vastgevroren in de Bellingshausenzee. Er volgde een zeer lange periode van zware lichamelijke en geestelijke beproevingen voor de bemanning.

“De combinatie van angst en vermoeidheid, neerslachtigheid en desoriëntatie, duisternis en afzondering, het risico dat de Belgica elk moment vermorzeld kon worden door het ijs, een schuin aflopende vloer die na de formidabele druk van het ijs, eind mei, nooit horizontaal was getrokken en zelf een scheef beeld leek te schetsen van de realiteit, een rattenplaag en een ziekte zonder duidelijke oorzaak waaraan ze allemaal leden, had tot gevolg dat de mannen het gevoel hadden dat ze hun greep op de werkelijkheid aan het verliezen waren.” 

Het leven aan boord werd een hel, en slechts enkelingen hadden de bijna onmenselijke kracht om onder deze omstandigheden op de been te blijven. Overleven lukte met hangen en wurgen. Na vele diepe dalen lukte het uiteindelijk te ontsnappen aan de knellende greep van het ijs, en op 5 november 1899, dus meer dan twee jaar na vertrek, kwam de gehavende Belgica terug in Antwerpen.

Sancton sluit het verhaal af met een boeiend betoog over het turbulente leven van Cook en Amundsen na deze expeditie. Uit een vermoed gesprek tussen Cook en Amundsen in de gevangenis citeert hij een veronderstelde uitspraak van Amundsen waarvan hij vervolgens de authenticiteit betwijfelt.

“Jij en ik zijn al vele keren eerder in de hel geweest. Maar omdat het daar zo duister is, voelt de zonneschijn des te aangenamer als je eruit komt.”

In zijn uitgebreide nawoord roemt de schrijver de belangrijke bevindingen van Cook over de fysieke en geestelijke effecten van afzondering. Die hebben veel bijgedragen aan hedendaagse inzichten. Het betoog eindigt met een belangrijke overdenking van Sancton omtrent de huidige klimaatcrisis.

“Net als de Belgica zijn we achteloos een val binnengevaren die we zelf hebben gezet, maar als die expeditie iets heeft bewezen is het wel dat we nooit moeten berusten in onze ondergang.”

Julian Sancton heeft in voortreffelijke, beeldende schrijfstijl een boeiend verhaal opgetekend met als basis talrijke documenten over de reis van de Belgica. De lezer voelt zich bijna ter plekke, ook al lijkt dat buitengewoon onaangenaam. De menselijke verhoudingen en de overlevingsstrategie in extreme omstandigheden worden helder en plastisch beschreven. Ademloos volg je deze mannen op hun tocht naar het einde van de aarde. 

Uiteindelijk vraag je je af wat hen heeft gebracht tot de obsessieve eerzucht en neiging tot zelfdestructie. Vele ontdekkingsreizigers hebben die met de dood moeten bekopen, maar het overgrote deel van de bemanning van de Belgica heeft de tocht op wonderbaarlijke wijze overleefd. De slotbeschouwing van de schrijver biedt mooie inzichten in de betekenis van deze en andere ontdekkingsreizen.

“Waanzin aan het einde van de aarde” is een zeer goed boek dat vier heldere poolsterren verdient.