Helena Merriman: Tunnel 29

 Wie de indrukwekkende film “Das Leben der Anderen” uit 2006/2007 heeft gezien, heeft al een beeld van de naargeestige en verstikkende sfeer in Oost-Berlijn. Hij speelt in 1984 en geeft een ontluisterend beeld van de weerzinwekkende invloed van de Stasi (Staatssicherheit) op het leven van de Oost-Berlijners.

In juli 2021 verscheen het boek “Tunnel 29” van de Engelse journaliste Helena Merriman. Zij reconstrueert aan de hand van uitgebreid, gedegen en gedetailleerd feitenonderzoek een spectaculaire ontsnapping van een groep mensen uit de communistische DDR van Walter Ulbricht via een onder de Berlijnse Muur door gegraven tunnel.

Centraal in het verhaal staat de jonge student Joachim Rudolph. Hij heeft in 1945 als zesjarige het beleg van Berlijn door de Russen meegemaakt waarbij afschuwelijke dingen gebeurden. Het eigenlijke verhaal begint in 1961 als de dan 22-jarige Joachim de volkomen onverwachte fysieke scheiding van Berlijn in Oost en West meemaakt, die begint met een prikkeldraadversperring gevolgd door de bouw van de beruchte Berlijnse Muur. Vanaf dat moment is de grens met het westen voor de Oost-Berlijners hermetisch gesloten, bewaakt door de gewetenloze leden van de Volkspolizei, de Vopo’s, en ook door Stasi-agenten.

Hij heeft geen idee wat er is gebeurd, wat deze mannen bewaken, maar op een of andere manier weet hij dat alles in één nacht is veranderd.”

De Stasi onder leiding van de beruchte Erich Mielke heeft een immense invloed op de samenleving. Via hun methode van de Zersetzung ontstaat een alles overheersend wantrouwen tegen iedere medeburger. Er zijn talloze wolven in schaapskleren. Het netwerk van Stasi-informanten telt zo’n 173.000 spionnen, dat was 1 spion op 63 inwoners. De Stasi-methoden waren niet zozeer op fysiek geweld als wel op geestelijke terreur gebaseerd. Schijnprocessen waren aan de orde van de dag. Zo beschrijft Merriman het “pleidooi” van de Oost-Duitse advocaat die de opgepakte Wolfdieter moest verdedigen in diens proces:

“ “De verdachte heeft verschrikkelijke misdaden gepleegd en moet worden gestraft”, zegt hij, en voegt er terloops aan toe: “Maar houd er alstublieft rekening mee dat Wolfdieter Sternheimer in West-Duitsland is opgegroeid en is beïnvloed en gehersenspoeld door een kapitalistisch systeem en een kapitalistische pers.” En dat is alles. Zijn advocaat gaat zitten. Nu wacht het vonnis.”

De Koude Oorlog tussen het Amerika van John Kennedy en de USSR van Nikita Chroetsjtjov wordt gedegen beschreven. Dan richt de schijnwerper zich naadloos op een heldhaftige groep studenten in West-Berlijn die na een door een infiltrant mislukte eerste poging met succes een tunnel graven onder de muur door, waardoor enkele tientallen mensen uit Oost-Berlijn kunnen ontsnappen. Joachim vervult daarbij een heldenrol. Met voortdurend gevaar voor eigen leven helpt hij geheel onbaatzuchtig (er is geen familie of vriend van hem bij betrokken) de ontsnapping tot een ongekend succes te maken. Sommige momenten zijn uitgesproken ontroerend.  

De epiloog van het boek vertelt de geschiedenis tot en met de val van de Berlijnse Muur in 1989.  De schrijfster vraagt Joachim Rudolph naar diens mening over het hedendaagse bestaan van zovele muren in de wereld. Hij geeft een genuanceerd antwoord en zegt ook het volgende:

“Er is één ding dat ze allemaal gemeen hebben…..overal waar een muur is zullen mensen proberen eroverheen te komen. Of eronderdoor.”

Het boek bevat een serie fraaie authentieke foto’s van diverse gebeurtenissen en betrokkenen. En als sluitstuk krijgt de lezer nog een summier, maar interessant overzicht van het leven van vele karakters ná de val van de muur.

Helena Merriman heeft in soepele schrijfstijl een adembenemende en meeslepende non-fictieroman geschreven over een afschuwelijke episode in de geschiedenis van Duitsland. Het verhaal staat als een huis, de belangrijke karakters worden levensecht geportretteerd en zijn dat ook. De structuur van het verhaal dat wereldwijde problematiek en plaatselijke ellende op fijnzinnige wijze vervlecht, maakt het lezen ervan tot een diepgaande ervaring. Dit boek heeft het in zich een standaardwerk over het barre leven in Oost-Berlijn in de decennia voorafgaand aan de val van de muur te worden. Het is voor de lezer, eenmaal begonnen, nauwelijks mogelijk het boek nog weg te leggen. Een betere aanbeveling is niet denkbaar. En zulks vertaalt zich dan ook in de waardering. “Tunnel 29” is een buitengewoon knap geschreven, weergaloos boek van de buitencategorie.

Het verdient de maximale vijf stralende sterren.