Gabriella Saab: Het laatste schaakspel

 De tamelijk jeugdige (over haar leeftijd lijkt opmerkelijk genoeg niets te vinden op internet) Amerikaanse Gabriella Saab schreef met “Het laatste schaakspel” een intrigerende debuutroman. De covertekst ervan luidt “In Auschwitz schaakt een jonge vrouw in ruil voor haar leven”. 

Omdat het schaakspel een belangrijke rol in het verhaal lijkt te vervullen, sprak de aankondiging mij als fervent schaker aan. Daarnaast is het steeds weer confronterend, maar ook vanuit historisch besef belangrijk te blijven lezen over de gruwelen van de oorlog.

Maria Florkowska was in 1941 op pas veertienjarige leeftijd al actief in het verzet in het door de Duitsers bezette Warschau. Als ze wordt betrapt door de Gestapo, komt ze in het vernietigingskamp Auschwitz terecht. Haar ook gedeporteerde familieleden worden bij aankomst in het kamp direct omgebracht. Maria wordt “gespaard” vanwege haar schaakcapaciteiten die de kampbewakers als een weerzinwekkend soort vermaak zien.

In de openingsscène in het inmiddels verlaten Auschwitz op 20 april 1945 spelen Maria en de voormalige kampcommandant Karl Fritzsch op het appèlplein hun laatste partij. Dan gaat het verhaal terug en verder in de periode vanaf mei 1941. Vreselijke gebeurtenissen rijgen zich aaneen. Een afschuwelijk verhoor door de Gestapo in de persoon van de extreme sadist Wolfgang Ebner, deportatie naar Auschwitz van de hele familie van Maria, moord op haar familie, ontmoeting en vriendschap met de ongelooflijk menslievende en opofferingsgezinde pater Kolbe, vriendschap met medegevangene Hania Ofenchajm en bijzondere wendingen rond de doodgewaande zwangere Irena zijn daar voorbeelden van.

Als de vrouwen later in kamp Birkenau zijn geïnterneerd en het einde van de oorlog in zicht komt, ontsnappen enkelen van hen op wonderbaarlijke wijze tijdens de Dodenmars. En dan volgen opmerkelijke en ontroerende ontmoetingen.

Gabriella Saab heeft duidelijk veel research gedaan alvorens “Het laatste schaakspel” te schrijven. Haar schrijfstijl is onberispelijk en helder. Ze schuwt de vele gruwelijkheden die in concentratiekampen als Auschwitz plaatsvonden, niet en beschrijft ze realistisch zonder in té heftige details te verzanden. Voor de lezer die meer over WO II heeft gelezen, komt het binnen onder een zekere gewenning. Lezers zonder “oorlogservaring” zullen regelmatig even moeten slikken of het boek terzijde moeten leggen om even op adem te komen.

Het verhaal is goed gecomponeerd en laat vele menselijke én onmenselijke kanten zien. De karakters zijn grotendeels gebaseerd op de bittere realiteit van destijds. Saab heeft een historische roman geschreven die wordt bestempeld als historische fictie. Het boek is veeleer een mengeling van fictie en non-fictie.

Het is erg jammer dat de eindredactie kennelijk niet (mede) is gevoerd door iemand met ruime kennis van het schaakspel. Terminologisch wordt de plank op dit onderdeel af en toe behoorlijk misgeslagen.

Vorenstaande kritische opmerking rond het element “schaken” laat onverlet dat het verhaal intrigerend en goed gecomponeerd is. Het zeer uitgebreide en verhelderende nawoord van de schrijfster geeft blijk van doorwrochte benadering van het zware deelthema uit WO II.

“Het laatste schaakspel” is zonder meer een goed boek en verdient drie glasheldere sterren.