Uwe Neumahr: Het schrijverskasteel

 Op 7 december 2023 verscheen “Het schrijverskasteel” van de Duitse romanist en germanist Uwe Neumahr (1972). Het boek heeft als ondertitel “De Neurenbergse processen: ontmoetingen aan de rand van de afgrond”. Centraal staat het kasteel van de Duitse adellijke familie Faber-Castell in Stein bij Neurenberg. Die familie was en is vermaard door de ontwikkeling en fabricage van speciale potloden.

In de processen in Neurenberg direct na de Tweede Wereldoorlog oordeelde een tribunaal van rechters uit de Verenigde Staten, Engeland, Frankrijk en Rusland over het lot van een aantal nazikopstukken. Het belangrijkste proces tegen onder anderen Hermann Göring, Rudolf Hess, Joachim Von Ribbentrop, Albert Speer, Wilhelm Keitel, Alfred Jodl, Wilhelm Frick, Hans Frank, Arthur Seyss-Inquart en Alfred Rosenberg trok enorme aandacht van de schrijvende pers. Enkele honderden journalisten uit alle windstreken kwamen er samen, met onder meer de crème de la crème van de toenmalige verslaggevers. Namen als Erich Kästner, Erika Mann, Walter Cronkite, Ernest Hemingway en Willy Brandt spreken tot de verbeelding.

“De wereldgeschiedenis en de wereldliteratuur raakten elkaar.”

Op 20 november 1945 ging het proces van start.

“De aanklacht omvatte vier punten: het samenspannen tegen de vrede, het ontketenen en voeren van een aanvalsoorlog, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.”

Het overgrote deel van de verslaggevers verbleef in het kasteel. Onder hen waren ook Markus Wolf, het latere hoofd van de inlichtingendienst in de DDR, en de beroemde schrijver John Dos Passos van het magnum opus “Manhattan Transfer”. De openingsrede van hoofdaanklager Robert H. Jackson die de Duitsers kenschetste als “een volk dat door een criminele bende op sleeptouw genomen was”, bracht vele pennen in beweging. Al snel bleek dat het moeilijker was om de verschrikkingen te beschrijven dan details en politiek getinte onderwerpen. Zo schreef Erich Kästner:

“Telkens wanneer mijn gedachten in de buurt komen van de filmbeelden, slaan ze op de vlucht. Wat er in de kampen gebeurde is zo verschrikkelijk dat je er niet over mag zwijgen en niet over kunt spreken.”

In zijn verslaggeving putte Kästner zich daardoor uit in details van de verdachten en meldde hij weinig inhoudelijks over de gepleegde wandaden. Ook Erika Mann had een speciale benadering in haar beschrijvingen en meningen. Vele topschrijvers ontmoetten elkaar in Stein en Neurenberg. William Shirer van het monumentale werk “The rise and fall of the Third Reich” en Alexander Döblin, auteur van het beroemde boek “Berlin Alexanderplatz” waren daar representanten van.

Over het geruchtmakende openbare verhoor van Hermann Göring kwamen opinies met opmerkelijke verschillen naar buiten van Rebecca West en Janet Flanner. Dat gold evenzeer voor de reportages van Markus Wolf en Willy Brandt over onder meer het daderschap van de massamoord bij Katyn in Rusland op ruim 4400 Poolse officieren. En zo biedt het boek een rijk palet aan personen en meningen, en ook details over menselijke relaties, zoals tussen een bekende schrijfster en een rechter van het tribunaal.

Uwe Neumahr heeft met “Het schrijverskasteel” een indrukwekkend werk van historisch belang afgeleverd. In soepele schrijfstijl geeft hij een interessant beeld van de situatie en verhoudingen in de wereld direct na WO II. Met een forse bibliografie en een omvangrijk noten- en personenregister is het verhaal voorbeeldig gedocumenteerd. In feite worden betrekkelijk weinig details en gebeurtenissen van het Neurenbergse proces zelf beschreven, maar gaat het veelal om de achtergronden van de verschillende meningen en invalshoeken van de vele verslaggevers.

“Het schrijverskasteel” is zonder meer een boeiende verhandeling met vele raakvlakken aan menselijke meningen en relaties. De lezer met sterke interesse in de juridisch-technische aspecten van het proces zal wellicht niet geheel aan zijn trekken komen, doch de structuur van het verhaal is voor iedere in recente geschiedenis geïnteresseerde aantrekkelijk. Het stemt tot nadenken.

Het boek is zeer goed en verdient vier sterren.