Tim Overdiek: Zwijgende vaders

Op 18 april 2024 verscheen “Zwijgende vaders” van Tim Overdiek, op de cover gekenschetst als “het onbekende verhaal van de dwangarbeid”. Het is een zeer indringend epos over de Arbeitseinsatz door de Duitse bezetter en de gevolgen daarvan voor een aantal betrokkenen in en na de Tweede Wereldoorlog. Tims vader Paul was een van de meer dan vijfhonderdduizend Nederlanders die gedwongen werden in Duitsland te werken onder erbarmelijke omstandigheden. Hij heeft daar nadien vrijwel niets over verteld en sterft op 27 april 1978 op 55-jarige leeftijd aan een hartaanval. Tim is dan pas net 13 jaar oud.

Paul Overdiek was een wispelturige man met twee gezichten. Zijn oorlogstrauma heeft daar ongetwijfeld in belangrijke mate aan bijgedragen. Over hetgeen hij heeft meegemaakt in de oorlog heeft hij altijd gezwegen. Tim heeft slechts één foto waarop zijn vader staat in een groep van zestien mannen. De foto is in oorlogstijd genomen in Lager Forstwald, een verblijfplaats van dwangarbeiders in de buurt van Krefeld.

Tim besluit aan de hand van de foto op onderzoek te gaan naar de achtergronden van het verblijf van vader Paul door de Arbeitseinsatz in Duitsland. Het is een beladen onderwerp. Het antwoord op een vraag als “was het vrijwillig, waarom ben je niet ondergedoken om te ontkomen aan de arbeidsinzet?” is uitermate delicaat. In dit kader krijgt Tim een wijs advies van zijn welbekende oud-collega Ad van Liempt.

“Elk moreel oordeel moet je aan het begin van je speurtocht parkeren.”

Paul Overdiek blijkt vanaf 1943 gewerkt te hebben bij de Deutsche Edelstahlwerke in Krefeld. Dat ontdekt Tim via een namenlijst van arbeiders in dat bedrijf die hij bij toeval in handen krijgt, ook al is de achternaam verkeerd gespeld als Ovendiik. De geboortedatum klopt. Via familieleden van enkele mannen op de bewuste foto vergaart Tim de nodige kennis over de wederwaardigheden in Krefeld, doch concrete feiten over zijn eigen vader komen niet naar voren.    

“Het blijft gissen naar wat mijn vader werkelijk is aangedaan. “Rottijd”, zei hij steevast, als mijn moeder er af en toe over begon. En dan liep hij weg. …… Pa kon geestelijk en lichamelijk geen kant op. De oorlog zou voor hem nooit ophouden.”

Direct na de oorlog wordt de uit Duitsland teruggekeerde dwangarbeiders geadviseerd er niet over te praten, maar zich uitsluitend op de toekomst te richten.

“Kortom, praat er maar niet te veel over. Of liever helemaal niet. Hier is het grote zwijgen van onze vaders begonnen. Het thuisfront heeft zijn handen vol aan de wederopbouw, de teruggekeerde mannen kunnen of mogen hun verhaal niet kwijt.”

Bij de speurtocht van de auteur komen vele gegevens over lotgenoten van Paul op tafel en zijn er indringende en openbarende gesprekken met nabestaanden van enkele dwangarbeiders.

“Wie overleefde en terugkeerde, is ergens vanbinnen toch ook een beetje doodgegaan. Erover zwijgen, zoals Paul en zovele dwangarbeiders hebben gedaan, is ontkenning uit lijfsbehoud.”

Het laatste hoofdstuk “Kind van de oorlog” voorziet het boek van een ontroerend slot dat nog lang op het netvlies blijft.

Tim Overdiek heeft een soepele schrijfstijl. Dat mag niet verbazen, hij was vele jaren als journalist werkzaam voor de NOS in binnen- en buitenland. Zijn gedegen research naar een nauwelijks gedocumenteerde en nog minder overgeleverde zwarte episode in de recente geschiedenis heeft geleid tot een interessant en zeer lezenswaardig boek. Het biedt inzicht in de spagaat waarin de in Duitsland als arbeidskracht ingezette Nederlandse mannen verkeerden, zowel in de oorlog als daarna. Hun geliefden hebben het daar heel zwaar mee gehad, en gaan daar vaak nog steeds onder gebukt.

“Zwijgende vaders” is een gedegen stuk geschiedschrijving. Het is een zeer goed boek en verdient vier sterren.