Marjan Slob: De lege hemel

 Van filosofe Marjan Slob verscheen in oktober 2020 een beschouwing over (het begrip) eenzaamheid met als titel “De lege hemel”.

We leven op dit moment in een tijd waarin de term eenzaamheid meer dan ooit de aandacht trekt. Was het onder normale omstandigheden al zo dat velen zich eenzaam voelen, nu lijkt eenzaamheid door het gedwongen gebrek aan sociale contacten welhaast te verworden tot een nieuwe volksziekte. Recentelijk werd zelfs door koning Willem-Alexander gesproken van een eenzaamheidsvirus.

De Nederlandse taal kent maar één woord “eenzaamheid” waar bijvoorbeeld het Engels zowel “solitude” als “loneliness” hanteert. De betekenis van deze woorden is verschillend: het eerste heeft een positieve lading, het tweede een negatieve. 

Slob analyseert het begrip aan de hand van een algemene definitie: "eenzaamheid is je niet verbonden voelen." Het is een gevoel, en dat is gefilterde emotie. Voor een gevoel van eenzaamheid is zelfreflectie nodig. Aan de hand van filosofen als Blaise Pascal, Daniel Dennett en Simone de Beauvoir krijgt de lezer een rondleiding in de gedachtevorming rond eenzaamheid. Daarin spelen allerlei elementen een rol. Maskers en podiumvrees bepalen niet zelden het gedrag van de mens en diens gevoel van eenzaamheid.

Wijlen David Bowie, van wie Slob duidelijk een groot bewonderaar is, vormt voor haar een voorbeeld van een rolmodel dat voortdurend probeert om te gaan met vormen van eenzaamheid door het aannemen van steeds nieuwe gedaanten. Het is een wisselwerking tussen de veilige coulissen en het uitdagende podium.

Onze gedigitaliseerde samenleving doet ook een nieuwe vorm van eenzaamheid ontstaan. Het zich verschuilen achter beeldschermen van laptop en smartphone met alle mogelijkheden van onpersoonlijke communicatie van dien leidt tot een schijnbare socialisering. In werkelijkheid ontstaat er door het grote gebrek aan direct sociaal contact een nieuwe eenzaamheid, vooral onder jongeren.

“Als eenzaamheid staat voor “lijden onder het gevoel dat je niet verbonden bent”, dan zijn we nu misschien eerder fysiek geïsoleerd dan eenzaam. Je zou ook kunnen zeggen: we zijn allemaal enorm verbonden in een gigantische poging om het biologische tij weer in ons voordeel te doen keren. Maar dat moet je dan wel zo kunnen voelen natuurlijk.”

Aldus een positief getinte filosofische benadering van de actuele problematiek van de pandemie in ons maatschappelijk leven. De laatste zin van het citaat raakt de kern. Door het indringende stempel van de coronamaatregelen op het leven is het velen door verminderde geestelijke veerkracht niet gegeven het zo te kunnen voelen.

Het boek eindigt optimistisch:

“En dat brengt me op de gedachte dat alleen wezens die in staat zijn tot eenzaamheid iemand kunnen liefhebben of iemands vriend kunnen zijn. Dat is de gastvrije kant van eenzaamheid: wie een gemis kan voelen, staat open voor verbinding.”

Dat veronderstelt dat de mogelijkheden tot het leggen van verbinding in voldoende mate beschikbaar zijn. Laten we hopen dat die tijd binnen afzienbare termijn weer zal aanbreken.

Marjan Slob heeft een interessant boek geschreven over een onderwerp van alle tijden, dat sinds maart 2020 een extra actuele dimensie heeft gekregen. Haar schrijfstijl is toegankelijk. Het bepaaldelijk niet eenvoudige onderwerp wordt zorgvuldig ontleed zonder dat het een zware wetenschappelijke lading meekrijgt. Het betoog ademt een positief gerichte benadering van het onderwerp, terwijl dat toch in het spraakgebruik veelal een negatieve klank heeft. Dat is lofwaardig en vooral bemoedigend. De lezer kan energie putten uit het verhaal om de huidige niet gemakkelijke tijden beter het hoofd te bieden.

Daarbij moet wel worden aangetekend dat het boek geen lichte kost is. Het vraagt van de lezer concentratie en een duidelijke interesse in de filosofie. Aangezien wijsbegeerte niet behoort tot de gebieden waarvan ik voldoende kennis heb of meen te hebben, onthoud ik me van een waardering in sterren van dit boek. Voor de geïnteresseerde lezer is het beslist lezenswaardig.