Ilja Leonard Pfeijffer: Alkibiades

Het eind mei verschenen “Alkibiades” van Ilja Leonard Pfeijffer is met zijn verhaal van netto 762 dichtbedrukte pagina’s en zijn bijlagen van in totaal bijna 170 bladzijden in letterlijke zin een magnum opus. Of het dat in figuurlijke zin ook is, kan slechts beoordeeld worden door het te lezen. Allengs raak je dan verzeild in een boeiend epos over de twee belangrijkste steden van het oude Griekenland, Athene en Sparta, en het machtige Perzië.

Verteller van het verhaal is de in 450 voor Christus geboren Alkibiades. Hij verliest al vroeg zijn vader Kleinias door oorlogsgeweld. In zijn jonge jaren groeit hij op in huis bij de grote staatsman Perikles. Alkibiades ontwikkelt zich tot een schone jongeling met een groot gevoel voor retoriek. Hij is wel erg van zichzelf overtuigd, en laat dat ook duidelijk doorklinken in de ellenlange zinnen die hij als verteller bezigt. In de loop van het verhaal verschijnen talrijke personen ten tonele. Het zijn er zoveel dat het voor de lezer schier onmogelijk is ze allemaal te onthouden en te plaatsen. Voor een goed begrip van de gebeurtenissen is dat gelukkig ook niet echt nodig. Het had dan ook wat minder gemogen.

De voortdurende strijd tussen Athene en Sparta speelt een grote rol. Athene is superieur op zee met zijn immense vloot van triremen, Sparta heeft veelal de overhand te land door zijn uitstekend getrainde strijders. In een bepaalde periode eist een epidemie van een onbekende vreselijke ziekte meer dan 100.000 slachtoffers, onder wie Perikles.

Het boek biedt een interessante inkijk in de denkwereld van de Atheners over staatsvormen. Een redevoering daarover van Protagoras wordt uitvoerig beschreven. Zij bevat elementen die ook heden ten dage nog opgeld doen.

“Net als bij de vorige transitiestadia zal de democratische staatsvorm door de nieuwe generaties in toenemende mate begrepen worden als een vrijgeleide om het eigenbelang na te streven. Democratische grondrechten worden niet langer opgevat als het voorrecht om de politieke zaak te mogen dienen, maar als een reden om individuele rechten op te eisen. Het volk wil steeds meer in ruil voor steeds minder verplichtingen en inspanningen. De politici, die voor hun machtspositie afhankelijk zijn van de gunst van het volk, beginnen allerlei vormen van verontwaardiging te mobiliseren om zichzelf vervolgens te kunnen presenteren als voorvechters van gekrenkte waardigheid en verkwanselde belangen.”

Ook de ochlocratie, het schrikbewind van de massa, komt aan de orde. Het is een staatsvorm die in het oude Athene koste wat kost wordt vermeden.

Na de dood van Perikles wordt Kleon de nieuwe leider. Hij sneuvelt in een van de vele gevechten met de Spartanen. Alkibiades trouwt met Hipparete en krijgt twee kinderen met haar. Helaas sterft zij snel daarna. De ambities van Alkibiades zijn  onmetelijk groot. Zijn onbegrensde zelfvertrouwen helpt hem daarbij.

“Het hoogste bereikt te hebben volstaat niet als er bovendien de mogelijkheid bestaat dat te doen op een onnavolgbaar grootse wijze.”

In Athene is hij inmiddels de grootste opponent van de nieuwe leider Nikias. In de vergadering voeren zij felle discussies over het strategische beleid rond de veldtochten die Athene onderneemt. Nadat Alkibiades overtuigend de woordenstrijd wint over een veldtocht naar Sicilië, krijgt hij tijdens deze expeditie grote problemen met het thuisfront. Hij moet verregaande acties ondernemen en wijkt als verstoteling uit naar uitgerekend Sparta. Hij weet aldaar het vertrouwen te winnen. Tussen alle retoriek en beschrijvingen van oorlogshandelingen zijn ook pareltjes van natuurbeschrijvingen te vinden.

“Het woeste landschap van de Peloponnesos begon zich ontstemd in zichzelf te keren en hulde zich in donkere en dreigende tinten onder de verlaagde hemel van de winter. De ruige vergezichten vulden zich met mist. De bergruggen zetten zich schrap en massieve wolkenpartijen, die donder en slagregens brachten, drongen over het massief van de Taygetos en de Parnon, die met hun hoge zwarte kammen nauwelijks nog afstaken tegen de grauwe lucht. Stormwinden kregen vrij spel op de vlakte en huilden door de zuilen van de tempels op de verlaten burchtheuvel van Sparta. De ontbladerde notelaars en platanen kraakten en kermden. Ze strekten hun machteloze, kale vingers uit naar het meedogenloze zwerk.”

Als Alkibiades bij afwezigheid van koning Agis van Sparta diens vrouw Timara bezwangert, wordt de grond in Sparta hem snel te heet onder de voeten. Hij wijkt uit naar Perzië en weet daar door ragfijn spel uiteindelijk weer het vertrouwen van de Atheners te winnen. Na zijn terugkeer na acht jaar afwezigheid praat hij veel met Socrates.

“De leugen die de meeste kans maakt om geloofd te worden, is de onwaarheid die zich hult in het plechtige gewaad van de waarheid.”

Na een diepgaande liefde tussen Alkibiades en de mooie en intelligente Timandra eindigt het verhaal met de moord op Alkibiades. Daarna schenkt Timandra het leven aan zijn dochter Laïs.

Pfeijffer heeft een ontzagwekkende prestatie verricht met het schrijven van dit boek. Zijn taalgebruik is meesterlijk en uniek. Prachtige lange volzinnen rijgen zich aaneen, en worden dan weer gevolgd door kernachtige observaties. Soms stelt de schrijver het uithoudingsvermogen van de lezer wel zwaar op de proef. Zo staat op bladzijde 593 een zin van 229 (!) woorden. Die wordt dan gevolgd door een zin van 6 woorden, waarna weer een zin van vele regels verschijnt. Pfeijffer heeft het spelen met taal op eenzaam niveau tot kunst verheven.

Maar is “Alkibiades” ook in figuurlijke zin een magnum opus? Dat is buitengewoon moeilijk te beoordelen. Waar als pluspunten gelden dat het verhaal voortdurend boeiend is en een fraai inzicht biedt in de Griekse oudheid vanaf 450 v.Chr., staan daar voor sommige lezers als minpunten tegenover dat de immense hoeveelheid personen en de vele verhandelingen over oorlog het de lezer af en toe doen duizelen. En waar velen zullen genieten van de fraaie taal van Pfeijffer zullen anderen moe worden van de duizelingwekkende hoeveelheid informatie.

Kortom: “Alkibiades” is op zijn minst een goed boek en alsdan drie sterren waard. Voor anderen is het een meesterwerk dat als zeer goed kan worden gewaardeerd met vier sterren. De keuze voor dit boek is daarmee een diabolisch dilemma.

Eén ding staat voor mij vast: de zeer negatieve recensie in de NRC is onbegrijpelijk.